Prikaz studije “Književni duh francuskog prosvetiteljstva” profesora Nermina Vučelja
Prosvetiteljstvo u eri postistine
Na samom kraju 2024. godine, kod nas je iz štampe izašla monografska studija na francuskom jeziku Génie littéraire des Lumières françaises (Književni duh francuskog prosvetiteljstva), u izdanju Akademske inicijative „Forum 10” iz Novog Pazara. Autor je Nermin Vučelj, vanredni profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Nišu, koji u predgovoru svoje knjige ističe da je ona napisana s namerom da se iznova kritičko-analitički vrednuje francuski Vek filosofije, kako se uobičajeno zove 18. stoleće u kojem su francuski mislioci prvog reda – Volter, Monteskje, Didro i Ruso, idejno i svojim javnim društvenim angažmanom, uticali na tokove evropske prosvetiteljske misli. Značaj ove teme u tome je što je prosvetiteljstvo 18. veka utemeljilo ideje individualne slobode čoveka, pravne jednakosti ljudi, političko-građanske osvešćenosti i društvene solidarnosti, a što su tekovine na kojima počivaju sloboda i demokratija današnjeg sveta.
Valja objasniti da se u naslovu „književni duh” ne odnosi samo na književnost, u onom smislu koji ta reč ima u našem jeziku, nego u širem smislu pojma literatura, što je na francuskom littérature, i posebno Lettres, a što je pojam koji se odnosi i na filosofiju, polemiku i kritiku, a ne samo na izmaštana fiksionalna dela. Francuska filosofija 18. veka bila je istovremeno, ili paralelno, i književnost, u čemu je i specifičnost francuskog prosvetiteljstva u odnosu na sva druga. Pojam filosof označavao je u 18. veku društveno angažovanog intelektualca, polemički nastrojenog, koji radi za dobrobit društvene zajednice i nastoji da politički osvesti građane. Otuda su francuski filosofi 18. veka istovremeno i prosvetitelji. Kako se prosvetljenje postiže upotrebom razuma, time je razum ključni pojam prosvetiteljstva kao pokreta, zbog čega se uobičajeno govori o prosvetiteljskom racionalizmu.
Budući da je francuska književnost 18. veka dominantno polemička, što znači filosofska, otuda i naslov studije – Génie littéraire des Lumières françaises. A stubovi književnog duha francuskog prosvetiteljstva, koje Nermin Vučelj analitički i polemički predočava i analizira, jesu: Filozofski komentar o toleranciji Pjera Bela, Kritička razmatranja o religiji Robera Šala, Monteskjeov Duh zakona, Didroova i D’Alamberova Enciklopedija, Rusoova Rasprava o poreklu nejednakosti među ljudima. Cilj ove monografske studije, kako to njen autor ističe, jeste da doprinese negovanju kritičke svesti, građanskom političkom osvešćivanju, prespitivanju društvene etike i, uopšte, razvoju humanističkih vrednosti zasnovanih na prosvetiteljskom racionalizmu. Te vrednosti se ogledaju u sledećem: prosvetljenje razumom, oslobođenje čoveka od tutorstva nad mišlju i savešću, učenje o univerzalnosti istine i razuma, borba protiv religijskih dogmi, građansko političko osvešćivanje i odbacivanje društvenih predrasuda.
Pisana naučnim jezikom filološke struke, ova knjiga na 460 strana sadrži 12 tematskih poglavlja, predgovor, pogovor, rezime na srpskohrvatskom jeziku, i osnovni bibliografski popis od 108 naslova. Pogovor je polemičkog karaktera, na šta upućuje i sam naslov „Stanje stvari u prvoj četvrtini 21.veka: vokizam protiv prosvetiteljstva”. Aktualnost teme kojom se bavi ova naučna studija autor vidi u tome je što je prva četvrtina 21. veka u znaku postmodernog kulturnog i kognitivnog relativizma, koji čoveka prazni od njegove suštine i svodi na konzumenta lake zabave i veštačkih potreba. Time su, prema autoru, kompromitovane ideje univerzalne istine i autoriteta razuma, koji se pobijaju zarad navodnih pojedinačnih subjektivnih istina. Iz tog razloga, u ovoj ciničnoj eri postistine i postmorala, i nadolazećeg transhumanizma, u kojoj su sve više ugrožene ranije stečene tekovine individualnih sloboda i humanističkih vrednosti, Nermin Vučelj smatra da je preko potrebno vratiti se prvobitnoj poduci koja je utemeljila demokratsku savremenost i slobode pojedinca, a to je prosvetiteljski racionalizam 18. veka.
Kako je istakla recenzentkinja knjige Snežana Petrova, profesorka na Univerzitetu „Sveti Kiril i Metodij” u Skoplju, više od obične studije o 18. veku, ovo delo otvara velika pitanja naše savremenosti, poziva čitaoce da promišljaju o mestu koje razum i univerzalizam imaju u našem svetu, sve više fragmentisanom, i dokazuje odlučno da prosvetiteljske ideje, daleko od toga da su stvar prošlosti, danas su više nego ikad neophodne kako bismo se suočili s izazovima današnjice.
Iz svega prethodno navedenog, ova naučna monografija pretenduje da održi baklju humanističkog prosvećenja i građanskog osvešćenja, i zato se obraća mislećim ljudima, što znači: studentima, univerzitetskim profesorima i drugim akademskim uposlenicima, intelektualcima i kulturnoj javnosti, svima koji se bave filosofijom društvenog morala i političkom filosofijom. A svakako može biti korisna frankofonim studentima kod nas, a i šire.
Fahrudin Kladničanin
Prikaz je izašao u Dnevnom listu “Danas” od 11-12. januar 2025.